Ten vierden moet een Schilder oock seer wel de Anatomie, ofte de uyt en inwendige gestalte, ende verdeelinge van ’s Menschen beeldt verstaen: {Oock in de Menschkunde of Anatomie ervaren weten.} Hy moet daer van weten de juyste proportioneele Natuer-maet, en ontledinge van yder deel ten opsicht van ’t geheel, gewicht en tegen-gewicht in ’t bewegen. Veranderlijckheydt van alle soo natuerlijke als gemaeckte Actien, gelijck daer zijn gaende, staende, sprekende, wijsende, loopende, springende, werpende, torssende, treckende, staende, buckende ende andere ontelbare doeningen meer. Hoe die bewegingh door de Musculen of Spieren {Musculen.} worden uytgevoert, en hoe die van gedaente en bysonder gebruyck zijn, waerse in dese of gene Actie het meeste gewelt doen, ende sich sien laten.

Als ghy nu uwe Schets ten Ruwsten doch evenwel voorsichtigh aengewesen hebt, siet dan met ene gheset en aendachtigh Oordeel of uwe schickinge goet is, en of ghy de Actien, of Werckingen, en al ’t gedoen van het Beelt of Beelden diese in u Principael hebben, oock in uwe Teyckeningh kondt sien. Want de werckelijcke besigheydt moet sich in de alder-eerste en ruwste Schets al seer sterck vertoonen, eer ghy u van wat goets mooght verseeckeren; gemerckt de Actie de Ziel van de Schilderye of Principael is, en by gevolgh oock van uwe Teyckeningh moet wesen.

{Hoemen het Model wel stellen sal.} Men sal oock een goede manniere soecken, om ’t Model wel te stellen, en goede Actien te verkiesen, dat doet (om alle Wan-order te verhouden) by om-gaende beurten: En laet die, die het sijne beurt valt, te vooren een Actie by gedachte op Papier Geschetst hebben, om in ’t stellen dentijdt niet ydel te laten passeeren; het zy dan dat het eene Actie is die bedachte, ofte na de Inventy van een goet Meester komt, gelijck dat by Memory uyt aensien van Print-Konst, of Teyckeningen kan geschieden; {Hoemen oock wel eenige Actie na andere komt te volgen.} gelijckmen veel fraye, zedige, en wonderlijcke aendachtige Actien, ende Beelden siet, onder de dingen van Raphel, Primaticcio, Carats, Iulio Romano, Polydoor, Testa, en menighte andere verstandighe, soo Oude als hedendaeghse Meesters; daer in dat yder sijnen vryen wil, en lustighen Geest in navolgen mach. {Natuerlijcke gevallige Actien, dickwils best.} Oock salmen acht geven op de Natuerlijcke Actien, die by wijlen uyt eygene beweging van u Model komen te vallen, welcke somtijdts veel grootser, werckelijcker en aendachtiger komen te zijn dan die met voordacht gestelt ofte bedacht konnen worden;

{Watmen in ’t gemeen moet observeeren.} In het Schetsen en stellen van sijn Beelt salmen dan voor eerst goed acht gheven, hoe yder parthye sich met het geheel vereenight. Ten tweeden op de proporty: Ten derden op de Actie of doeninge des Beelts, en voorts gelijck wy hier vooren hebben geleert.

Premierement, la passion est un mouvement de l’Ame, qui reside en la partie sensitive, lequel se fait pour suivre ce que l’Ame pense lui être bon, ou pour fuir ce qu’elle pense lui être mauvais ; & d’ordinaire tout ce qui cause à l’Ame de la passion, fait faire au corps quelque action. 
Comme il est donc vrai que la plus grande partie des passions de l’Ame produisent des actions corporelles, il est necessaire que nous sçachions quelles sont les actions du corps qui expriment les passions, & ce que c’est qu’action. 
L’action n’est autre chose que le mouvement de quelque partie, & le changement ne se fait que par le changement des muscles, les muscles n’ont de mouvement que par l’extremité des nerfs qui passent au travers, les nerfs n’agissent que par les esprits qui sont contenus par les cavités du cerveau, & le cerveau ne reçoit les esprits que du sang, qui passe continuellement par le cœur, qui l’échauffe & le rarefie de telle sorte qu’il produit un certain air subtil qui se porte au cerveau, & qui le remplit. 
[…]

Toutes les autres Passions peuvent produire des actions au corps selon leur nature, mais il y en a qui ne sont pas presque sensibles, comme l’Amour, l’Esperance & la Joie ; car ces Passions ne produisent pas de grands mouvemens au corps. 
La Tristesse ne produit qu’un abattement de cœur, aussi bien qu’en toutes les autres parties du visage.

Als ghy nu uwe Schets ten Ruwsten doch evenwel voorsichtigh aengewesen hebt, siet dan met ene gheset en aendachtigh Oordeel of uwe schickinge goet is, en of ghy de Actien, of Werckingen, en al ’t gedoen van het Beelt of Beelden diese in u Principael hebben, oock in uwe Teyckeningh kondt sien. Want de werckelijcke besigheydt moet sich in de alder-eerste en ruwste Schets al seer sterck vertoonen, eer ghy u van wat goets mooght verseeckeren; gemerckt de Actie de Ziel van de Schilderye of Principael is, en by gevolgh oock van uwe Teyckeningh moet wesen.

Want dewijle de Tafereelen onder verscheydene uytleggers dickwils dapper door de Pijcke danssen, ende lijden moeten dat de gedachten, en ’t voornemen vanden Schilder, d’uytlegh ende waerheyt der Historye, de rede vande plaets, d’Ordinantie der inventy, mogelijckheyt der doeningen, ware proportionele Teyckeningh, Kleedingen ende toestelselen, ende andere behoorlijcke hoedanigheden meer, ge-examineert, ende bedisputeert wert; dat menighmael occasie verschaft, om de groote of kleyne ervarentheyt van een Meester uyt te vinden, ’t geen dikwils in eenige kleynigheden ontdeckt wert, ja in soodanighe daer een omsichtighen Meester nimmer op ghedacht en heeft, veel min een slecht hooft.

Ten vierden moet een Schilder oock seer wel de Anatomie, ofte de uyt en inwendige gestalte, ende verdeelinge van ’s Menschen beeldt verstaen: {Oock in de Menschkunde of Anatomie ervaren weten.} Hy moet daer van weten de juyste proportioneele Natuer-maet, en ontledinge van yder deel ten opsicht van ’t geheel, gewicht en tegen-gewicht in ’t bewegen. Veranderlijckheydt van alle soo natuerlijke als gemaeckte Actien, gelijck daer zijn gaende, staende, sprekende, wijsende, loopende, springende, werpende, torssende, treckende, staende, buckende ende andere ontelbare doeningen meer. Hoe die bewegingh door de Musculen of Spieren {Musculen.} worden uytgevoert, en hoe die van gedaente en bysonder gebruyck zijn, waerse in dese of gene Actie het meeste gewelt doen, ende sich sien laten.

{Middelen waer door men sich in dese Konst oeffenen sal.} De middelen nu waer door men sich in dese Konst kan oeffenen, konnen bequamelijck in twee generale leden onderscheyen worden: de eene is de onderwijsinge, het andere is de doeningh van den Leerlingh selfs.
{Hoedanig ’t onderwijs geschiet.} De onderwijsinghe geschiet door eenen Meester, het sy dan over eenige Konst die men door Teyckenen na-volght, ofte over het natuerlijck leven, en wat daer vorder kan onder begrepen worden, daer na is het natuerlijck leven, den Meester en ’t onderwijs van de Leerlingh selfs.

Aengesien dat den Liefhebber in ’t vervolgh van dese Verlichterie-Kunde, dickwils van het aenleggen, schaduwen, diepen en hoogen sal gewaeght vinden, als zijnde de voornaemste doeningen in ’t oeffenen der Water-Verwen; soo sal het noodigh zijn, kortelijk van elcks yets tot grondighe verstaningh daer van aen te mercken, wantmen sonder grondige kennis daer van te hebben, tot de volkomene oeffeninghe deser Konste niet en kan komen.
Wy beginnen dan eerstelijck het aenleggen te verklaren, zijnde het begin van alle wercken diemen in dese Konst wil aenvangen. Aenleggen dan is, soo wanneermen eenigh dingh, met eenerhande Coleur van Verwe diemen daer toe verkiest, na sijn believen vlack en eenparigh aenleyt en simpel overdeckt, sonder eenighe schaduwe of dagh waer te nemen. Aengeleyt zijnde, soo volght wanneer dat Coleur droogh is, datmen het uytschaduwe en verdiepe, ghelijckwe dat doorgaens in ’t vervolgh soo sullen noemen; en geschiet op die gront, welcke te vooren aengeleyt is; sulcks geschiet altijt door een Verwe welcke veel vetter, stercker ofte bruynder is, als die daer sy mede beleyt is: waer door dan de Parthyen van doncker en licht onderscheyden en afgepaelt werden; alsoo datmen de schaduwen, en de vlackheydt der dingen kan beseffen, en siet uytheffen, daer sy te vooren plat schenen;  (…)
Nu de derde waernemingh die is verhoogen, welcke op de lichte plaets van alle dingen, als daer den dagh sonder eenige schaduwe het sterckst opvalt, moet geschieden; en komt dese verhoogingh meest te geschieden op hooge en uytsteeckende parthyen, gelijck aen de Menschen op de Kaecken, boven op de Neus, op het Voor-hooft, Kinne, Schouderen, Borst, Billen, Elleboogh, Knyen, &c. Van gelijcken in Kleedinghen op de ployen, en vlacke deelen der Ledematen die door deselve werden uyt-gedruckt; en voorts alles wat sich boven de vlackte verheft; dit doetmen met een lichter Verwe en blyer Coleur, als daer ’t mede aengheleyt is: en verhooght het alsoo als het na sijn Trap min of meer, na het sterckste licht aerdende, verlicht is, om dat te doen ronden en voorkomen, &c. (…)
de schaduwen nu diemen op het Gront-Papier doet, komen oock over een met de schaduwen diemen in ’t Schilderen met een stercker Verwe over ’t aengeleyde heen leght; de hooghsels komen van gelijcke over een; de diepsels accordeeren met de toetsen, diemen hier en daer inde Teyckeningh inset; invoegen geen onderscheyt tussen het Teyckenen en Verlichterie-Schilderen en is, als de handelingh vande Pinceel, en datmen sich telckens inbeelt dat yeder aangeleyt Coleur daermen op Schilderen moet, een soort van Gront-papier is daermen op Teyckent, en datmen voor die tijt de handelingh van Teyckenen oeffent, diemen wassen noemt. Staet oock noch aen te mercken, datmen de schaduwen, diepsels en hooghsels alle tijt moet schicken, na dat het Coleur vande gront-vlackte is, op welckmen die komt te leggen: want die niet evenredigh zijnde, soo sullense of te hart, indiense te sterck zijn, ofte flets en Kernemelkachtigh by aldiense niet behoorlijck krachtigh en zijn.

{Aenden Meester en ’t goet onderwijs veel gelegen.} Dies wy in ’t voorby gaen, hier niet wel konnen na-laten aen te mercken,  hoe veel daer is gelegen aen een goede onderwijsinghe, en daerom diende wel acht gegeven te worden om sich eenen goede Meester te verkiesen, die te gelijck een goede maniere van onderwijsinghe, en een brave kennis en handelingh van Teyckenen heeft: want de Wagen gaet ghemeenlijck soo, als den Voerman gestelt is. Ten gaet oock niet altijdt seecker dat groote Meesters goede onderwijsers zijn, maer gheluckigh zijnse die beyde dese deughden in sijnen Meester vint:

{Leerlingen is geraden de handeling van hun Principael te volgen.} Evenwel en is ’t niet ongeraden, dat de Jongelingen in het Na-teyckenen van Teyckeningen, deselve manniere en handelingh van hun Principael soecken na te volgen, op datse alsoo een begin van handelinghe mochten bekomen, die haer door het veel Teyckenen allenghskens tot een manniere schicken mocht, om hun al haer dagen by te blijven, en die haer eygen te maecken.

De meeninge van dit Exempel [ndr: reference to illustration] eens wel verstaen zijnde, salmen sich gewennen dit te observeeren, en de geseyde lossigheydt (na gelegentheydt van tijdt) met kennis hier en daer in sijn Teyckeninghen weten te oeffenen; ten eynde ghy daer door een aerdige manniere en Meesterlijcke handelingh meught bekomen.
Staet oock noch wel aen te mercken, dat dit alles niet verstaen en wort van allerhande mannieren van Teyckenen, want het rouw en Schetsachtigh Teyckenen, meest in trecken en omtrecken bestaet, al-hoe-wel de lossigheydt en ongeachtheydt daer in oock een seer groot voordeel geven kan, wanneerse gheleerdelijck en wel op sijne plaets is toe-gepast.

Daerom datmen in het Teyckenen geduerigh licht tegen licht, en doncker tegen doncker moet vergelijcken, soo sult ghy als door een wijsen Regel, de kracht en sterckte van yeder licht en schaduwe uytvinden; en alsso een eenparigheyt, generaelheyt, houdinghe en uytvoerigheydt in uwe Teyckeningen bekomen.