{Des Menschen Leib/ vergleichet sich einem Tempel-Bau.} DIe Proportion eines wolgestalten Menschen/ wird verglichen einem schönen wolgebauten Tempel: in welchem/ alle Theile des Baues/ in guter rechter Ordnung und Maß/ wolständig auf einander sich schliessen. Also hat der große Werkmeister/ in Erschaffung des Menschen/ die allergröste Vollkommenheit bewisen/ und dessen Leib mit verwunderlich-schöner Gestaltung an Gliedern/ Maß und Form/ unvergleichlich-zierlich und vollkommen ausgebildet.

{Die Wissenschaft von dessen Maß und Proportion, ist eines von der Mahlerey nötigste Studien.} Diese [ndr. Wissenschaft]/ des Menschen Gestalt und Proportion recht zu verstehen/ ist eines der vornehmsten und nötigsten Studien von unserer Academie: welches ich/ jedoch nur in den vollkommensten Stucken/ und an welchen das meiste gelegen/ (dann die unformliche anhero nicht gehörig/) dißorts vorzustellen mir vorgenommen.

[...] ghy sult allenthalven bevinden dat die Konstenaer maer alleen eenen eeuwighen naem hebben verworven, de welcke de gantsche kracht haeres Konst-lievenden verstands ontrent de grondighe kennisse van de Proportie des menschelicken lichaems voornaemelick plaghten aen the legghen, want sy en konden de minste schaduwe van de schoonheyd deser Proportie soo haest niet beseffen, of sy waeren eerstganghs belust de selvighe door haere Konst uyt te drucken, en ghelijck sy door den volstandighen ernst deser beschouwinghe d’idea dat is het onvervalschte voorbeeld van de naturelicke wel geproportioneerde schoonheyd allengskens indroncken, soo konde het anders niet gheschieden, of daer moest altijd in haere wercken een gantsch nette en puntighe afbeeldinghe van dese naturelicke Proportie uyt blijcken. Daerom plaghten de oude Meesters d’eerste gronden haerer Konste doorgaens henen uyt de naeboetsinghe van d’allerschoonste lichaemen te trecken:

Wann man nun/ in solchem nachzeichnen/ durch viele Ubung/ eine gute practic und Gewonheit/ auch sichere Hände/ erworben/ mag man zur Abzeichnung  der lebendigen Dinge schreiten/ und darinn mit ämsigem Fleiß und Aufsicht sich so lang üben/ bis man eine nach den Regeln wolgegründete sichere Natürlichkeit erwerbe. {worzu die Academien dienen.} Hierzu  ist allerdings nötig/ die Besuchung der Academien/ da man/ in Gesellschaft anderer/ von einem wolgestellten Subject, und lebendigen Modell, unterschiedliche Stellungen absihet: und ist dieses der allerbäste Weg/ zur Wissenschaft der äuserlichen Anatomie, Maß und proportion des Menschen gründlich zu gelangen.

Soo namen dan d’oude Meesters dese vijf hoofd-stucken in haere Schilderyen op ’t aller nauste waer. I. Den Historischen inhoud, die veeltijds d’Inventie ofte oock ’t argument ghenaemt wordt. II. De ghelijck-maetigheyd, diemen doorgaens henen de Proportie, symmetrie, analogie, en harmonie noemt. III. De verwe ofte ’t Coleur; en daer in plaghten sy ’t licht en schaduwe, als oock ’t schijnsel en duysternisse naukeurighlick t’ onderscheyden. IV. Het leven; ’t welck in d’Actie en Passie bestaet, ofte (om duydelicker te spreken) in de bequame afbeeldinghe der eyghenschappen die men in de onroerende dingen verneemt, als oock in de levendighe uytdruckinghe der beweghinghen diemen in de roerende dinghen speurt, wanneer deselvighe yet merckelicks doen of lijden. V. De schickinghe, die men ghemeynlick de Dispositie ofte Ordinantie plaght te heeten.

Wat nu de Konst-maetighen proportionele uytdruckinghe der ghevondener stoffe belanght, de selvighe wordt in verscheydene autheuren verscheydenlick ghenaemt; docht voornaemelick wordtse in Philostratus en vele andere schrijvers door de naemen Symmetrie, Analogie ofte Harmonie te verstaen ghegheven; dies heeft oock den jonghen Philostratus dese dry benaeminghen bequaemelick t’saemen ghevoeght. De oude wijse Mannen hebben mijnes dunckens, seght hy {in proemio Iconum}, vele gheschreven van de Symmetrie der Schilder-konste, mids ons eenighe sekere wetten ontrendt d’Analogie vanalle bysondere leden voorstellende, even als of het niet ghenoegh en waere dat de Konstenaers eenigh lichaemelicke beweghinghen bequaemelick nae haer begrijp souden uytdrucken, het en waer saecke dat sich de Harmonie haeres wercks binnen de naturelicke maete besloten hield, want de Nature (wanneerse ons naemelick een rechtsinnighe en welghestelde beweghinge vertoon) en wil gheenssins erkennen het ghene van sijnen eyghenen aard en maete beghint af te swerven. Ghelijck wy dan uyt dese woorden ghenoeghsaemlick verstaen dat de Griecksche naemen van Symmetrie, Analogie, Harmonie even het selvige beteyckenen, soo is het evenwel t’eenemael onseker ende onghewis wat Latijnschen naem dat men daer voor heeft. Het woordt Symmetrie heeft gheenen Latijnschen naem, seght Plinius Lib. XXXIV.nat.hist.Cap.8.. Nochtans schijnt den jonghen Plinius dit woordt uytghedruckt te hebben met den naem Congruentia ofte AEqualitas, dat is, medevoeghlickheyd ofte ghelijckvormigheyd. Indien nu het hoofd ofte eenigh ander deel, het welck van sijne statue afgheruckt is, voorghestelt wierd, seght hy {Lib. II. Epist.5.}, ghy en soudt misschien de medvoeghlickheydt ende ghelijckvormigheyd des gantschen wercks daer uyt soo lichtelick niet konnen afnemen, niet te min soudt ghy daer uyt konnen oordeelen of die ghedeelte in sich selven aerdigh ghenoeg is.

Dewijl het dan vast gaet dat de waere schoonheyd der naturelicker lichaemen maer alleen in de ghevoeghlicheydt deser Harmonie te vinden is, soo volght het oock daer uyt onwedersprekelick, dat de rechte naeboetsinghe deser lichamen voornamelick in het waernemen deser Harmonie gheleghen is. Alle ghedeelten van een stock-beeld behooren schoon te sijn seght Socrates apud Stobaeum Serm. I. wy en staen in de Colossische wercken niet soo seer op de aerdighe netticheyt van elck bysonder ghedeelte, of wy plaghten vele meer op de schoonheyd van ’t gheheele maecksel te letten, seght Strabo Lib. I. Geogr. Die naeboetsinghen worden voor d’allerspottlickste ghehouden, seght Galenus {Lib. i. de Usu partium corporis humani}, de welcke de ghelijckenisse diese in vele ghedeelten waernemen, in de voornaemste versuymen. Parrhasius, Polycletus, en Asclepiodorus sijn d’eerste en voornaemste grondleggers ende onderhouders deser Symmetrie gheweest. Parrhasius was den eersten die de Schilder-konst haere behoorlicke Symmetrie ghegheven heeft. Plin. XXXV.10. Polycletus nam de Symmetrie op het aller naerstighste waer. Plin XXXIV. 8. Asclepiodorus gingh soo meesterlick met sijne stucken te werck, seght den selvighen Plinius {Lib. XXXV. Cap. 10.}, dat sich Apelles grootlicks plaght te verwonderen over de Symmetrie die hy daer in ghebruyckte.

d’Oude Konstenaers en lieten ’t evenwel daer by niet blijven, maer sy plaghten nae de voorghemelde afbeeldinghe van allerley bysondere schoone lichaemen, ontrent dewelcke sy haer selven eenen gantsch langhen tijd besigh hielden, tot een arbeydsaemer ende diep konstigher maniere van wercken voord te vaeren; wanneer sy naemelick d’Idea van de volmaeckte schoonheyd, die door de gheduersaemheyd der voorigher oeffeninghe in haer ghemoed was inghedruckt, in haere Schilderyen sochten uyt te drucken: Want gelijck sy den rechten grondslag van de waere Proportie voor een goede wijle tijds maer allen uyt de naevolghinghe van d’aller volmaeckste lichamen sochten te haelen, soo plaghten sy dese oeffeninghe met der tijd allenghskens over te gheven, sy en wilden haer selven niet langer met d’afbeeldinghe van ’t eene of ’t andere bysondere schoone lichaem bemoeyen, als het hun nu hoogh tijd scheen te wesen om uyt den schat-kelder haere fantasie een uytmuntende schoonheyd achtervolghens de waere wetten ende regulen van de lang-bearbeyde Symmetrie voord te brengen;

Ghelijck dan d’oude Konstenaers de ghelijckenisse niet t’eenemael en versuymden, soo plaghtense nochtans meer wercks van de Symmetrie te maecken; achtende dat de ghelijckenisse maer alleen uyt de Konst ontstaet, waer als de Symmetrie uyt een sekere volmaecktheyd, die de Konst verder te boven gaet, hervoord komt, siet Maximus Tyrius Dissertat. XVI. Want daer stelt hy ons een gantsch merckelick onderscheyd tussen dese twee hoofd-stucken voor ooghen.

in JUNIUS, Franciscus, De pictura veterum libri tres, Amsterdam, Joannes Blaeu, 1637., p. 155

in JUNIUS, Franciscus, The Painting of the Ancients, in Three Bookes : declaring by Historicall Observations and Examples, the Beginning, Progresse, and Consummation of that most Noble Art. And how those Ancient Artificers attained to their still so much admired Excellencie. Written first in latine by Franciscus Junius, F. F. And now by him englished, with some Additions and Alterations, trad. par JUNIUS, Franciscus, London, Richard Hodgkinsonne, 1638., p. 256-257